تازه‌ترین تکنولوژی‌های اینترنت ماهواره‌ای امیدی برای برطرف کردن مشکلات بی‌شمار ارتباطات شبکه‌ای و اینترنتی هستند. پوشش اینترنتی در روستاها و مناطق دور افتاده از هدف‌های اولیه‌ی این تکنولوژی اعلام شده است، اما می‌توان آن را همچون راه حل بالقوه‌ی سانسور و خاموشی‌های اینترنتی در کشورهای استبدادی هم به شمار آورد.
کاربران ایرانی به خوبی با دشواری‌های دسترسی نابرابر به اینترنت و سانسور فضای مجازی آشنا هستند. به دنبال اعتراضات آبان ۹۸ که در آن به دستور دولت به مدت چند روز اینترنت مسدود شد، و موارد متعدد قطع اینترنت از آن تاریخ تاکنون، بسیاری از ایرانیان با این هراس دائمی روبرو هستند که نوبت بعدی برای خاموشی اینترنت در کشور کی فرا می‌رسد. روزنه‌ای از امید هنگامی آشکار شد که ایلان ماسک، در پاسخ به این سوال که آیا «استارلینک» به ایران هم خواهد رسید، در توییتر نوشت، «همه‌ی تلاش‌مان را خواهیم کرد.»
اما باید خاطرنشان کرد هنوز مشکلات متعددی وجود دارد که باعث می‌شود تا مدت‌ها کاربران نتوانند به طور رایگان و بدون محدودیت به اینترنت ماهواره‌ای دسترسی پیدا کنند. بسیاری از این مشکلات قبلا با جزییات به بحث گذاشته شده است. گرچه هنوز اینترنت ماهواره‌ای به ایران نرسیده، اما در اینجا می‌خواهیم به برخی از چالش‌های مربوط به کاربرد آن در ایران بپردازیم و توضیح دهیم چرا در کوتاه مدت نمی‌توان امید داشت که این تکنولوژی بتواند مشکل قطعی اینترنت در ایران را حل کند.
اینترنت ماهواره‌ای چیست؟
اینترنت ماهواره‌ای ــ به معنی دسترسی به اینترنت از راه ماهواره‌های ارتباطی ــ یک تکنولوژی جدید نیست. شرکت‌های تجاری نظیر «ویاسَت» و «هیوزنت» ده‌ها سال است که در آمریکا دسترسی به اینترنت ماهواره‌ای را امکان‌پذیر کرده‌اند، به ویژه در مناطق دور افتاده که کشیدن کابل برای اینترنت ثابت راحت نبوده است. شرکت‌های دیگر مثل «فریدام‌سَت» همین سرویس را در اروپا فراهم کرده‌اند. این خدمات عموما با فناوری‌های قدیمی‌تر عرضه می‌شوند مثل ماهواره‌های ژئوسینک که با فاصله‌ی ۳۵,۷۸۶ کیلومتری از زمین در مدار زمین‌ایستا، هم‌سرعت با دوران زمین می‌چرخند.
از مهم‌ترین مشکلات فناوری قدیمی اینترنت ماهواره‌ای مشکل «تأخیر» (latency) است. مشکل تأخیر به این معنی است که رفت و آمد داده‌ها میان کاربر و ماهواره زمان بیشتری می‌برد. برخی کارها مثل تعامل سریع با اپلیکیشن‌ها، و گفتگو‌های زنده‌ی ویدیویی که نیاز به پهنای باند بالا دارد در این نوع از ارتباط کند صورت می‌گیرد.
اما اکنون تکنولوژی‌های جدیدتر پا به میدان گذاشته‌اند مانند «استارلینک» متعلق به اسپیس اِکس، «پروژه‌ی کویپر» متعلق به آمازون، و «وان وب». این تکنولوژی‌ها از ماهواره‌های پایین‌پرواز در مدار نزدیک‌تر به زمین استفاده می‌کنند که در فاصله‌ی ۵۰۰ تا ۲۰۰۰ کیلومتری زمین قرار می‌گیرند. ماهواره‌های جدید می‌خواهند با حل «مشکل تأخیر» که دامنگیر ماهواره‌های قدیمی ژئو سینک بود، امکان دسترسی به اینترنت سریع را فراهم کنند و جمعیت بیشتری را زیر پوشش منظومه‌های خود بگیرند.
استارلینک همچنین در صدد است ارتباط داده‌ها میان ماهواره‌های یک منظومه را چنان افزایش دهد که نیازی به تماس با ایستگاه‌های زمینی نباشد و از این راه، بازهم مشکل تأخیر را کم‌تر کند. تا به امروز، استارلینک تعداد ۱۷۳۷ ماهواره به مدار فرستاده که آخرین مورد در ماه مه ۲۰۲۱ (اردیبهشت ۱۴۰۰) به فضا فرستاده شد. این گروه از ماهواره‌های مرتبط، بزرگ‌ترین منظومه‌ی ماهواره‌ای در فضا را تشکیل می‌دهند. بنا به گفته‌ی خانم گوین شات‌ول، پس از تصویب مراجع رگولاتوری، انتظار می‌رود از سپتامبر ۲۰۲۱ استارلینک بتواند «پوشش پیوسته‌ی جهانی» به مشتریان خود عرضه کند.
چه موانعی بر سر راه اینترنت ماهواره‌ای در ایران وجود دارد؟
حاکمیت جمهوری اسلامی آینده‌ی اینترنت در ایران را در استقرار شبکه ملی اطلاعات می‌بیند، پروژه‌ای که سال‌هاست آغاز شده و مبتنی بر ایجاد اینترنت بومی است که از طریق آن مقامات دولتی کنترل فزاینده‌ای بر زیرساخت‌های فنی و همچنین بر محتوا و خدمات آن خواهند داشت. آیا می‌توان تصور کرد که چنین آینده‌ای با ورود اینترنت ماهواره‌ای به عنوان یک رقیب، به مسیر تازه‌ای گام بگذارد؟ ما در اینجا به برخی موانع که بر سر راه اینترنت ماهواره‌ای در ایران وجود دارد می‌پردازیم تا نشان دهیم شبکه ماهواره‌ای نمی‌تواند امکان دسترسی آزاد و بدون محدودیت به اینترنت بین‌المللی را به کاربران ایرانی عرضه کند.
محدودیت‌های قانونی و مقرراتی
همانند سایر خدمات اینترنتی از سوی آی‌اس‌پی‌ها، ارائه‌دهندگان خدمات ماهواره‌ای نیز به مجوز رسمی نیاز دارند تا بتوانند به صورت قانونی فضای یک کشور را پوشش دهند. آی‌اس‌پی‌ها غالبا موظف هستند از قوانین و مقررات رسمی هر کشور تبعیت کنند تا بتوانند مجوز فعالیت در آن کشور را دریافت کنند.
در اوایل سال جاری، به نقل از ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای عالی فضای مجازی، گفته شد که اینترنت ماهواره‌ای «می‌تواند علت وجودی کل شبکه ملی اطلاعات را زیر سوال ببرد.» او اضافه کرد که، «برای شرکت‌هایی که نسبت به ارائه خدمات منظومه‌های ماهواره‌ای اقدام می‌کنند باید مقررات تدوین شود. در همین حال باید یک سری مجوز صادر شود تا کسانی که می‌خواهند در کشور از طریق این شبکه‌ها فعالیت کنند حتما اخذ مجوز کنند.» سیاست‌گذاران ایران به خوبی واقف هستند که باید وجود اینترنت ماهواره‌ای و مزایای آن در بالا بردن کیفیت شبکه‌ها را به رسمیت بشناسند. نرخ پوشش اینترنت ثابت در کشور به ویژه در مناطق دور افتاده بسیار پایین است و همین باعث فشار بیشتر بر شبکه‌های موبایل می‌شود. اینترنت ماهواره‌ای قابلیت حل این مشکل را دارد بدون آنکه نیاز به سرمایه‌گذاری‌های کلان در زیرساخت شبکه‌های زمینی باشد. ما هنوز نمی‌دانیم شرایط صدور مجوز برای خدمات اینترنت ماهواره‌ای چیست اما بدون شک در برگیرنده‌ی مقررات موجود در مورد محتوای مجاز خواهد بود. همچنین چنانچه دولت امر به خاموشی و قطع سرویس بدهد، ارائه دهندگان خدمات باید اطاعت کنند در غیر این صورت مجوز آن‌ها باطل خواهد شد.
هزینه‌ها و الزامات مالی
برای دسترسی به اینترنت ماهواره‌ای نیاز به دستگاه گیرنده‌ی مخصوص است. استارلینک این گیرنده را به مشتریان آزمایشی خود در مناطقی که پوشش می‌دهد به قیمت ۴۹۹ دلار می‌فروشد. ایران هنوز تحت پوشش استارلینک قرار ندارد. علاوه بر هزینه‌ی گیرنده، مشتریان باید ۹۹ دلار حق اشتراک ماهیانه بپردازند. هنوز محدودیت سقف مصرف داده‌ها برای این مشتریان منظور نشده، اما معلوم نیست این وضع در آینده به همین صورت باقی بماند.
با توجه به نرخ تورم در کشور، عدم دسترسی به سیستم‌های مالی بین‌المللی، و نرخ‌های ارز نجومی، انتظار نمی‌رود اکثر ایرانیان در شرایط فعلی بتوانند این هزینه‌ها را تقبل کنند، تازه با فرض اینکه مجوز فعالیت برای این خدمات صادر شده باشد. با توجه به اینکه ارائه دهندگان خدمات استارلینک و کویپر مرکزشان در آمریکا است، اگر تحریم‌های اقتصادی ایالات متحده علیه جمهوری اسلامی ادامه پیدا کند، فعالیت تجاری آن‌ها در ایران به مراتب دشوارتر و چه بسا به کلی ممنوع خواهد شد.
سرکوب‌های احتمالی
چنانچه شرکت‌های اینترنت ماهواره‌ای تصمیم بگیرند بی‌توجه به مقررات داخلی و بدون مجوز رسمی، ایران را پوشش دهند، چه اتفاقی خواهد افتاد؟ در این حالت نه تنها درآمد و سودی نصیب ارائه دهندگان این خدمات نمی‌شود، عواقب دیگری را نیز به دنبال خواهد داشت. اتحادیه بین المللی مخابرات یا آی‌تی‌یو (ITU) که یک نهاد وابسته به سازمان ملل متحد است، مرجع رسمی تصمیم‌گیرنده در مورد سهمیه‌ی فرکانس‌های مخابراتی است که فرکانس‌های فناوری ماهواره‌ای را هم شامل می‌شود. در اساسنامه‌ی آی‌تی‌یو، حق مدیریت فرکانس‌های رادیویی به عنوان «موضوعی مربوط به حاکمیت ملی» به رسمیت شناخته شده و در نتیجه، این دولت‌ها هستند که اختیار نهایی در این مورد را دارند که چه نهادی و از چه طریقی پهنای فرکانس‌ها در آن کشور را مورد استفاده قرار دهد. پس استفاده‌ی غیرمجاز از این فرکانس‌ها به معنی زیرپا گذاشتن حق حاکمیت ملی این دولت‌هاست که می‌تواند به مسدود کردن ارتباط‌ها و واکنش شدید آن دولت‌ها منجر شود. پلیس سایبری فتا در کشور نیز با کنترل و رصد فضای مجازی در مقامی است که می‌تواند این حق حاکمیت ملی را اعمال کند و جلو دسترسی «غیرمجاز» به اینترنت ماهواره‌ای را بگیرد.
این بار اول نیست که مقامات جمهوری اسلامی در برابر تکنولوژی ماهواره‌ای سد ایجاد می‌کنند. در سال‌های ۱۳۷۰ تلویزیون ماهواره‌ای و دیش‌های خانگی برای نخستین بار دسترسی به کانال‌های تلویزیونی خارج از صدا و سیمای دولتی را ممکن ساختند. بلافاصله قوانینی وضع شد که واردات و پخش گیرنده‌های ماهواره‌ای را ممنوع کرد. این سیاست با حمله‌‌ی نیروی انتظامی به خانه‌ها، مصادره‌ی دیش‌ها، جریمه نقدی و مسدود کردن امواج ماهواره‌ای، به اجرا درآمد اما با گذشت زمان در دهه‌های بعد این سخت‌گیری‌ها کاهش پیدا کرد.
گزینه‌های غیرآمریکایی برای اینترنت ماهواره‌ای
طبعا گزینه‌های دیگری به‌جز شرکت‌های آمریکایی برای عرضه‌ی خدمات اینترنت ماهواره‌ای وجود دارند. کشور چین در رقابت با آمریکا مشغول توسعه‌ی منظومه‌ی ماهواره‌ای خودش است. اگر چین سرانجام موفق شود بدیل موفقی برای خدمات بین‌المللی عرضه کند، آنگاه می‌تواند جایگزین مناسبی برای شرکت‌های آمریکایی شود تا ارتباط با اینترنت ماهواره‌ای را در ایران محقق سازد.
با توجه به عملکرد گذشته‌ی دولت چین در سانسور اطلاعات و نیز رابطه‌ی نزدیک با جمهوری اسلامی، احتمال زیادی می‌رود که چینی‌ها از مقررات داخلی ایران پیروی کرده و در صورت لزوم تن به سانسور و حتی مسدود کردن اینترنت به فرمان دولت ایران بدهند. از نگاه حاکمیت ایران، این راه حل بهتری برای مشکل اینترنت سریع خواهد بود که کارکرد شبکه ملی اطلاعات را هم به خطر نخواهد انداخت.
مسائل دیگر مربوط به استفاده تجاری از اینترنت ماهواره‌ای
علاوه بر آنچه گفته شد، مشکلات بین‌المللی دیگری هم بر سر راه اینترنت ماهواره‌ای وجود دارد.
ارزیابی‌های نخستین از میزان موفقیت استارلینک یک‌سان نبوده است. عده‌ای عملکرد آن را تحسین کرده‌اند اما منتقدان دیگر نسخه‌ی آزمایشی استارلینک را «غیرقابل اعتماد، نامنظم، و ناتوان در عبور از چند درخت» توصیف کرده‌اند. استارلینک با مشکلات زیست‌محیطی دیگری نیز دست به گریبان بوده، مثلاً داغ‌کردن دیش‌ها در گرمای آریزونا که طبق گزارش‌ها منجر به «خاموشی گرمایشی» و قطع ساعت‌ها ارتباط با اینترنت شده است.
نکته‌ی دیگر ایمنی است. مشکل ایمنی داده‌ها در مورد ماهواره‌های قدیمی‌تر قبلا بحث شده است، اینکه داده‌های منتقل شده چون رمزی نشده‌اند در معرض حمله‌های سایبری قرار می‌گیرند. استارلینک ادعا می‌کند «اطلاعات فرستاده شده از سوی استارلینک به دستگاه شما و از دستگاه شما به استارلینک رمزی شده هستند.» با این حال، در وبسایت استارلینک ما جزییات بیشتری راجع به پروتکل‌های ایمنی و رمزی‌کردن داده‌ها نمی‌یابیم. مسأله‌ی ایمنی برای کاربرانی که ساکن کشورهای استبدادی و در معرض رصد دایمی هستند، امری حیاتی است.
در ایالات متحده، کمیسیون ارتباطات فدرال (FCC) برای تصویب پروژه‌هایی نظیر «منظومه‌های عظیم» استارلینک با چالش‌های قانونی بسیاری روبرو است زیرا احتمال اینکه فعالیت‌های فضایی استارلینک با قوانین زیست‌محیطی در تعارض باشد وجود دارد. گذشته از مشکلات زیست‌محیطی، ممکن است عملکرد منظومه‌های بزرگ ماهواره‌ای تأثیر منفی بر ستاره‌شناسی و تحقیقات علمی فضایی داشته باشند.
گذشته از موارد بالا، برخی از منتقدان اشاره کرده‌اند که فعالیت‌های فضایی شرکت‌های غول‌پیکری چون آمازون، گوگل، و فیسبوک چه بسا همراه با زیر پا گذاشتن اصول بی‌طرفی اینترنتی باشد، چون برتری این شرکت‌ها در کنترل زیرساخت‌های جدید، دست‌شان را باز می‌گذارد تا ترافیک ارتباطات را به سمت خود هدایت کنند.
نتیجه
شاید به وقت بیشتری نیاز باشد تا شرکت‌های خدمات اینترنت ماهواره‌ای بتوانند ایران را هم زیر پوشش خود بگیرند. با آنکه امکان تکنیکی برقراری ارتباط ماهواره‌ای با اینترنت بین‌المللی وجود دارد، محدودیت‌های مالی و قوانین و مقررات بین‌المللی مانع از آن است که کاربران ایرانی به راحتی بتوانند به این خدمات دسترسی پیدا کنند. این محدودیت‌ها، در کنار برنامه‌های بلندپروازانه‌ی شبکه ملی اطلاعات، بر روی هم مانع از آن است که اینترنت ماهواره‌ای در آینده‌ی نزدیک قادر شود بر سانسور و فیلترینگ دولتی پیروز شود.
چنانچه جمهوری اسلامی به شرکت‌های غیرآمریکایی روی آورد، باز هم احتمال اینکه خدمات آن‌ها راه حل مناسبی برای فیلترینگ و خاموشی‌های اینترنتی باشد ضعیف است. حتی دسترسی رایگان و امن به اینترنت بین‌المللی هم چندان محتمل نخواهد بود.
در شرایط کنونی و با امکانات موجود، بهترین راه برای بهبود اوضاع اینترنت در ایران تداوم داد‌خواهی برای دسترسی آزاد و رایگان به اینترنت است. همچنین توسعه امکاناتی که بتواند دسترسی به اینترنت امن و بدون محدودیت در کشورهای استبدادی را فراهم کند.